The wondrous adventures of the family Omerovic

Listen to the original audio while following the translated text.

Zilveren Reissmicrofoon

Plots is een programma met onwaarschijnlijke, maar ware verhalen rond één thema. Kleine menselijke verhalen die je raken en aan het denken zetten, waar je mond van openvalt of waar je hardop bij in de lach schiet.

Een nadeel van radiodocumentaires is dat ze, door de realiteit van hun onderwerp, niet altijd tot de verbeelding spreken. De luisteraar hoort knerpend grind waar een studio-interview op zijn plaats zou zijn geweest.

Een nadeel van hoorspelen is dat ze weleens willen weglopen met de maker: geen dialoog is te gek, geen effect wordt geschuwd, geen wending is ondenkbaar. De luisteraar lijdt dan onder een kunstwerk zonder vierde muur, zonder ‘suspension of disbelief’.

Plots van de VPRO is een hybride die van beide vormen de nadelen geraffineerd elimineert en de voordelen uitmuntend combineert. Plots is schitterende vertelradio over ware absurditeiten in het menselijk bestaan.

De jury van de Zilveren Reissmicrofoon is onder de indruk. Van de rijkdom aan levensverhalen die de programmamakers weten aan te boren. Van de ongewone en toch indringende manier waarop de luisteraar wordt meegenomen in de levens van gewone - en soms niet zo gewone - mensen. Van hun openhartigheid. Van de mooie balans tussen objectiviteit en betrokkenheid. En niet in de laatste plaats van de vormgeving: waar nodig indringend en soms zó subtiel.

De makers van Plots gooiden reeds hoge ogen met 1 Minuut en Een grote bruine envelop. Ze schromen niet om te verwijzen naar hun inspiratiebron: This American Life, een reeks radiodocumentaires die waargebeurde levensverhalen uit alle hoeken van de Verenigde Staten laat horen. Maar Plots staat zelfstandig in een lange Nederlandse traditie van vertelradio. Soms dringen herinneringen aan de KRO-klassieker Damokles zich op.

Plots wordt gemaakt door een dozijn mensen en samengesteld door Katinka Baehr en presentator Jaïr Stein. Tot de jaarwisseling was ook Chris Bajema betrokken als maker en presentator. De Zilveren Reiss-nominatie voor Plots is een compliment voor al deze programmamakers én voor alle anderen die dit bijzondere project in de wereld brachten en hopelijk nog lang in leven zullen houden.

Hierbij mogen niet onvermeld blijven: het Mediafonds, de NPO en het unieke Radio 1-ontwikkelplatform Radiolab, dat met Papa Hotel Radio eerder een katalyserende rol speelde in het tot stand komen van dit schitterende format. Hopelijk is Plots een lang en boeiend leven beschoren.

Tot slot. Wie Plots weleens heeft beluisterd, weet dat het programma één onuitwisbare schandvlek kent. In een wereld van ongelimiteerd budget was die allang weggepoetst. En de jury baalt er wel van: één keer per maand?!

Borsten trekken de luisteraar de uitzending in

Het nieuwe radioprogramma Plots (VPRO) wil de luisteraars verbazen en ontwrichten met juweeltjes van items. De freelance radiomakers zijn op zoek naar het ultieme verhaal. De lat ligt hoog en de radiomakers bekritiseren elkaars werk scherp.
'We willen dat alleen het allermooiste overblijft'.

In de woonkamer van Jair Stein zitten tien radiomakers aan de stereo gekluisterd. Om ze ‘mild te stemmen’ heeft Stein nootjes, wijn, bier en een kaasplankje neergezet. De groep luistert naar radiofragmenten voor de komende uitzendingen van het nieuwe VPRO programma Plots. Vanavond becommentariëren de makers elkaars items, eindredacteur Stein beslist later welke verhalen de uitzending halen. De kritiek is scherp. ‘Ik vind dit veel te gekunsteld’, roept iemand bij het item over een kale man die zijn handen nog altijd door de haren van zijn ‘fantoomkapsel’ haalt. Een verhaal van twee pubermeisjes ontroert, maar moet ook anders. ‘Het is veel spannender als we met de borsten beginnen’, zegt radiomaker Bente Hamel. Dat ziet Stein wel zitten. ‘Borsten trekken de luisteraars altijd de uitzending in’, grinnikt hij.

Elke laatste zondag van de maand brengt Plots waargebeurde verhalen met een wonderlijke wending. Het zijn juweeltjes die de luisteraar ontroeren en vermaken, maar ook aan het denken zetten. Ze worden in een 45 minuten durende thema: ‘Mijn ware ik’, ‘Weldoeners’ of ‘Lijstjes’. Het programma is gemaakt naar het grote voorbeeld This American Life. Dit programma van de Amerikaanse publieke omroep is uitgegroeid tot een fenomeen in de VS, met 1,8 miljoen luisteraars en per uitzending een half miljoen gedownloade podcasts.

Dat willen wij ook, dacht het collectief van freelance radiomakers. De groep won met 1 Minuut, een serie superkorte verhalen, eerder de Special Prix Europa. Dat smaakte naar meer. Stein vroeg subsidie aan bij Het Mediafonds (Stimuleringsfonds Nederlandse Culturele Mediaproducties) en haalde genoeg geld bij elkaar om zes uitzendingen te maken. Na die eerste zes uitzendingen zal Plots opnieuw subsidie aanvragen. Het is een duur programma. ‘Zonder het geld van het fonds hadden we het nooit gered’, zegt Stein.

De lat ligt hoog, en dat kost nu eenmaal veel geld. Aanvankelijk wilden de makers net zo streng selecteren als This American Life. Dit programma zendt uiteindelijk maar de helft van de opgenomen items uit. Stein: ‘Op die manier blijft alleen het allermooiste over. Maar al snel kwam ik er achter dat het zo wel een hele dure prullenbak zou worden. Voor de makers was het ook heel pijnlijk om keer op keer een item waar ze veel tijd in hadden gestopt te zien sneuvelen. Bovendien kregen ze dan niet of heel weinig betaald, ook niet leuk.’

Na de eerste uitzending op 26 september besloten de makers het dan ook anders aan tepakken. Ze gaan eerst op zoek naar mooie verhalen. Dan houden ze een voorgesprek om in te schatten hoe goed de geïnterviewde kan vertellen en pitchen vervolgens hun idee aan de groep. Pas als die pitch aansprekend genoeg is, beginnen de opnames. Daarna bekijkt Stein samen met de maker of het materiaal goed genoeg is om gemonteerd te worden.

Toch sneuvelen er nog steeds items waar veel tijd in is gestoken. De geïnterviewde vertelt net te saai, of het verhaal is te ingewikkeld. In de woonkamer luisteren de radiomakers naar een man die zijn hele jeugd te horen kreeg dat hij van Zeeuwse notabelen afstamt. Altijd had hij het gevoel dat hij niet aan de hooggespannen verwachtingen van zijn afkomst kon voldoen. Wanneer duidelijk wordt dat hij in werkelijkheid van veel eenvoudige komaf is, voelt hij zich belazerd. ‘Ik ben kwaad op de mythe’, vertelt de man.

Ook nu is de kritiek niet mals. Radiomaker Stef Visjager: ‘Het pakt me niet. Ik verlies steeds mijn aandacht en pas op het laatst wordt het echt spannend.’ Eindredacteur Stein: ‘Er zitten niet genoeg scènes in, ik mis de momenten die me het verhaal intrekken. ‘Het zijn de onverbiddelijke wetten van story telling. De verhalen van Plots moeten poëtische kunstwerkjes zijn. Stein: ‘Het zijn zorgvuldig gecomponeerde verhalen. Anekdotes die met de nodige suspense worden opgebouwd. Cliffhangers, scènes die helpen de spanning op te bouwen; we gebruiken de hele literaire trukendoos.’

Plots wil dat de hoofdpersonen met inzichten komen en reflecteren. In het echte leven wijdt niet iedereen diepzinnige gedachtes aan wat de woonkamer luisteren de radiomakers naar een man die zijn hele jeugd te horen kreeg dathij van Zeeuwse notabelen afstamt. Altijd had daarbij vrolijk genegeerd. Neem het item over de buschauffeur die er zijn levenswerk van heeft gemaakt om zijn passagiers een goede dag te bezorgen. Hij fluitconcerten van Mahler, strooit met complimentjes en krijgt opgeschoten Marokkaanse jochies stil door met ze over het planetenstelsel te praten.

Na een tijdje ontdekt de chauffeur dat zijn eenmansshow op de bus eerder uit ijdelheid, dan uit altruïsme voortkwam. Die reflectie wordt breed uitgemeten. ‘Ik keek in de spiegel en ontdekte een zelfingenomen pias’, stelt hij vast. De voice-over voegt er nog eens filosofisch aan toe: ‘Een echte weldoener kan maar beter niet nadenken over zijn ware motieven. Wat zou er van hulp aan anderen overblijven als alle altruïsten kritisch in de spiegel kijken en tekenen van egoïsme ontdekken?’ Overdreven? Stein vindt van niet. ‘Wij willen dat onze luisteraars door die momenten van reflectie zelf ook aan het denken worden gezet. Dan moet je af en toe wel sturen.’

De juiste verhalen vinden is een hels karwei. Stein: ‘Er moet een pijnlijke twist in zitten, iets wat het schrijnend maakt. Schuldgevoel of schaamte.’ De makers ondervragen mensen in hun eigen netwerk, spitten in kranten en struinen het internet af. ‘Maar het beste krijgen we meestal toch naar boven bij mensen waar weal een relatie mee hebben. Mensen uit onze vriendenkring of familie.’

En daarmee dreigt het gevaar dat de personages in Plots wel erg veel op elkaar gaan lijken. In de eerste uitzending waren de Montessori-accentjes niet van de lucht. De kunstenaars die een zwerver midden in de winter buiten de deur zetten, de yup met de opdringerige schoonmaker; ze klinken allemaal wel erg als Ons Soort Mensen.

Die kritiek hebben de makers serieus genomen. Ze willen meer buiten de grote steden op zoek, voorrang geven aan verhalen uit Limburg of Groningen. En voor de laatste uitzendingen wil Stein ergens buiten de Randstad radio op locatie maken. Hij zal de makers dan op nietsvermoedende voorbijgangers afsturen om er een mooi verhaal uit te trekken. .

Ook wil Plots meer variëren met vorm. De eerste uitzending bestond alleen uit korte documentaires, met duo-presentaties tussendoor. Nu spelen de makers meer met verschillende verhalen die ze door elkaar vlechten. En net als bij This American Life zal een schrijver een verhaal voordragen. Paulien Cornelisse werkt aan een verhaal voor het thema ‘Mijn ware ik’.

De avond vordert en Stein besluit om een stukje cabaret in de stereo te gooien. johan Goossens leest voor uit zijn puberdagboek. Hij dweepte met jomanda en Oprah, en leerde van hen dat hij elke dag vijf dingen moest opschrijven waarvoor hij dankbaar was. Maar hij draagt een groot geheim met zich mee dat hij aan niemand durft te vertellen. Al snel raakt zijn inspiratie voor al die dankbaarheid een beetje op. ‘Bedankt dat ik kan lopen’, weet hij er nog net uit te persen. En: ‘Bedankt voor de lesuitval.’

Er klinkt hard gelach in de woonkamer. Steins baby Laila schrikt er zelfs even van wakker op de arm van zijn vrouw. Maar wanneer Stein op stop drukt en vraagt wat zijn team ervan vindt, roept Stef Visjager ‘Dit is echt veel te lang. En bovendien flauw en kinderachtig: Verbazing alom. Bureauredacteur Esma Linnemann: ‘Ik had juist tranen in mijn ogen. Het deed me denken aan mijn eigen puberdagboek. En de tragiek van het geheim dat erdoorheen sijpelt, dat is toch prachtig?’ Iedereen praat door elkaar, totdat Stein hen tot de orde roept met een fijntjes ‘Het is geen democratische beslissing, ik ben degene die de knoop doorhakt’.

Plots wordt uitgezonden op de zender van de razende reporters, Radio 1. ‘Daar lijken we misschien een rare eend in de bijt’, zegt Stein. ‘Maar we willen de luisteraar juist verbazen en

zelfs even ontwrichten. Dat lukt al aardig. Ik krijg reacties van mensen die zeggen dat ze eenmaal op de plaats van bestemming nog even in de auto blijven zitten om de uitzending af te luisteren. Die verwondering en fascinatie, dat is precies wat we met Plots willen bereiken.’

Plots: elke laatste zondag van de maand op Radio 1, om 18.15 uur.
Op vpro. ni/plots en via iTunes kunnen de uitzendingen als podcast worden gedownload.

Homecoming - Vera and Annelies

Nederlands gesproken

Listen to the original audio while following the translated text.